αντίσταση

Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά ιστορικά γεγονότα του B’ Παγκοσμίου πολέμου υπήρξε το φαινόμενο της Α., την οποία προέταξαν στους κατακτητές και τους συνεργάτες τους οι κατεχόμενοι από τον Άξονα πληθυσμοί στις διάφορες χώρες. Οι πολιτικές και ιδεολογικές ιδιομορφίες της ιστορικής συγκυρίας έδωσαν στην εντελώς φυσική δυσφορία και διάθεση για αντίδραση των κατακτημένων και καταπιεσμένων λαών εκείνα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που τελικά έθεσαν τη σφραγίδα τους στο όλο φαινόμενο. Έτσι, πέρα από τις ταπεινώσεις που προκαλούσαν οι ποικίλοι περιορισμοί της ελευθερίας (οι περιορισμοί στις μετακινήσεις, στην κυκλοφορία των αγαθών, στην έκφραση, τα καταναγκαστικά έργα, οι επιστρατεύσεις, οι υποχρεωτικές εισφορές σε χρήμα και είδος για τις ανάγκες των κατακτητών), η ίδια η ναζιστική και φασιστική ιδεολογία που έφερνε μαζί του ο επιδρομέας έδινε στους αγώνες των κατακτημένων μια βαθύτερη προοπτική που πήγαζε από ένα γνήσιο αίτημα ανθρώπινης αξιοπρέπειας και ελευθερίας και αμφισβητούσε με έντονο και πρακτικό τρόπο όχι μόνο τον στρατιωτικοπολιτικό αλλά και τον συνακόλουθο ιδεολογικό ολοκληρωτισμό, προβάλλοντας παράλληλα το όραμα ενός καλύτερου αυριανού κόσμου. Με την είσοδο της πρώην Σοβιετικής Ένωσης στον πόλεμο και την ενεργότερη πλέον συμμετοχή των κομουνιστών στο πατριωτικό κίνημα, τα στοιχεία αυτά άρχισαν να παίρνουν ένα πιο συγκεκριμένο πολιτικό και κοινωνικό περιεχόμενοπου το ρυθμιστικό νόημά του εκτεινόταν και στην περίοδο μετά την ποθούμενη απελευθέρωση, ενώ παράλληλα η συμμετοχή αυτή γινόταν αφορμή και αιτία για μία σειρά εμπλοκών μέσα στους ίδιους τους κόλπους της Α., αποκαλύπτοντας τόσο τις ταξικές διαφορές που δεν έπαψαν να υπάρχουν ανάμεσα στα διάφορα στρώματά της όσο και τους κρυφούς συμμαχικούς ανταγωνισμούς: πράγματα που δεν μπορούσαν φυσικά να μένουν για πολύ σκεπασμένα κάτω από την αθώα σημαία ενός απλού εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα. Αν και η Α. πήγασε αυθόρμητα από τους κατεχόμενους πληθυσμούς, ενισχύθηκε ωστόσο σημαντικά από τις συμμαχικές κυβερνήσεις και, κυρίως, από τη Μεγάλη Βρετανία. Στο σημείο αυτό o ρόλος του Τσόρτσιλ υπήρξε ιδιαίτερα σημαντικός, επειδή κατάλαβε έγκαιρα (σε αντίθεση με τους συμμάχους Αμερικανούς) τις πολύπλοκες ανάγκες που γεννούσε μια πολυμέτωπη σύγκρουση και κατόρθωσε να κάμψει τους στρατιωτικούς που δίσταζαν να διαθέσουν όπλα σε ομάδες που δεν θα έλεγχαν απόλυτα. Οι μορφές δράσης που πήρε η Α. ήταν ποικίλες, θα μπορούσαν όμως να ταξινομηθούν σε δύο μεγάλες κατηγορίες: εκείνες που είχαν σκοπό τη διατήρηση και εξύψωση του φρονήματος του πληθυσμού και τη στρατολόγηση νέων μελών και εκείνες που στρέφονταν άμεσα εναντίον των στρατευμάτων κατοχής και των συνεργατών τους. Κοινό χαρακτηριστικό της Α. σε όλες τις χώρες ήταν η συστηματική αποφυγή μιας ανοιχτής κατά μέτωπο σύγκρουσης (με εξαίρεση ίσως την εξέγερση της Βαρσοβίας τον Αύγουστο-Σεπτέμβριο του 1944), αρκούμενη σε μια τακτική παρενοχλήσεων και φθοράς του εχθρού. Μέσα στα πλαίσια αυτά, οι συνηθισμένες μορφές πάλης ήταν: η οργάνωση παρανόμων δικτύων πληροφοριών και παράνομου Τύπου, η απόκρυψη και φυγάδευση συμμαχικών πρακτόρων, καταδιωκομένων και αιχμαλώτων που δραπέτευαν, η διενέργεια σαμποτάζ, οι μεμονωμένες επιθέσεις εναντίον τμημάτων ή θέσεων του εχθρού, η διοργάνωση μαζικών κινητοποιήσεων (απεργίες, διαδηλώσεις) κ.ά. Την Α. διηύθυναν συνήθως (σε μια συνεργασία που δεν ήταν πάντα αρμονική) οι αυτοεξόριστες κυβερνήσεις των κατεχόμενων χωρών, που οι περισσότερες είχαν έδρα τους το Λονδίνο. Ανάλογα με τις πολιτικές, στρατιωτικές και γεωφυσικές ιδιομορφίες των κατεχόμενων χωρών η Α. ακολουθούσε σε καθεμία από τις χώρες αυτές διαφορετικό δρόμο. Έτσι, στις Κάτω Χώρες, με το πεδινό δίχως δάση και βουνά περιβάλλον τους, αναπτύχθηκαν (με εξαίρεση τις Αρδένες του Βελγίου, όπου εμφανίστηκαν ομάδες ανταρτών) παράνομα δίκτυα πληροφοριών και παράνομες πολιτικές οργανώσεις που προετοίμαζαν απεργίες και άλλες μαζικές κινητοποιήσεις διαμαρτυρίας. Από τις χώρες του Βορρά αξιόλογη αντιστασιακή κίνηση αναπτύχθηκε στη Νορβηγία, κυρίως με εκδηλώσεις δολιοφθοράς (επιχείρηση βαρέος ύδατος κλπ.). Στη Γαλλία, ενώ ο Πετέν υπέγραφε ανακωχή με τους Γερμανούς, ο Ντε Γκολ (18 Ιουνίου 1940) από τον ραδιοφωνικό σταθμό του Λονδίνου καλούσε τους Γάλλους να συνεχίσουν τον αγώνα, δημιουργώντας το κίνημα της Ελεύθερης Γαλλίας. Το 1942 είχαν δημιουργηθεί στη Γαλλία μεγάλες αντιστασιακές οργανώσεις, όπως o Αγώνας, o Ελεύθερος σκοπευτής,η Απελευθέρωση,το Εθνικό Μέτωπο (που έλεγχε τις ομάδες των Ελεύθερων Σκοπευτών και Παρτιζάνων)κ.ά. Οι οργανώσεις αυτές ήλθαν σε συνεννόηση με την Ελεύθερη Γαλλία του Ντε Γκολ και στις 27 Μαΐου 1943 σχημάτισαν το Εθνικό Συμβούλιο Αντίστασης,που συντόνισε και κλιμάκωσε τις αντιστασιακές δραστηριότητες. Σπουδαιότερη ήταν η Α. που αναπτύχθηκε στην ανατολική Ευρώπη, ιδιαίτερα στην πρώην Γιουγκοσλαβία, την Πολωνία και στις κατεχόμενες περιοχές της πρώην ΕΣΣΔ. Στην πρώην Τσεχοσλοβακία, η Α. εκδηλώθηκε με διάφορες πράξεις δολιοφθοράς και εκτελέσεων, ανάμεσα στις οποίες ξεχωρίζουν η εκτέλεση του αρχηγού των Ες-Ες Χάιντριχ (Μάιος 1942), ενώ ένοπλες ομάδες εμφανίστηκαν στη Βοημία και στις ορεινές περιοχές της Σλοβενίας. Στην πρώην ΕΣΣΔ, με την κατάληψη εκτεταμένων εδαφών από τους Γερμανούς, αναπτύχθηκαν πολυάριθμες ομάδες παρτιζάνων, που συχνά δεν ήταν παρά αποκομμένα τμήματα του τακτικού στρατού που δρούσαν στα μετόπισθεν του εχθρού δίνοντας σκληρότατες μάχες και προκαλώντας του μεγάλες φθορές. Στην Πολωνία, η Α., κατευθυνόμενη από την εξόριστη κυβέρνηση του Λονδίνου, πήρε τεράστιες διαστάσεις με τη δημιουργία ολόκληρου παρανόμου στρατού (Armia Krajowa), του οποίου η αντιστασιακή δράση κορυφώθηκε στη μεγαλειώδη εξέγερση του λαού της Βαρσοβίας (Αύγουστος – Σεπτέμβριος 1944). Στην πρώην Γιουγκοσλαβία το αντιστασιακό κίνημα πήρε γρήγορα τον έντονο κοινωνικό προσανατολισμό που με την απελευθέρωση οδήγησε στην εγκαθίδρυση της λαϊκής δημοκρατίας. Ο Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός (22 Δεκεμβρίου 1941) του Τίτο, που στα τέλη του 1942 αριθμούσε περίπου 150.000 μαχητές, προκάλεσε μεγάλες φθορές στα γερμανικά στρατεύματα, απασχολώντας σημαντικό αριθμό εχθρικών μεραρχιών. Η Α. στην Ελλάδα. Μεγάλες διαστάσεις πήρε η Α. στην Ελλάδα, όπου οι πρώτες αυθόρμητες εκδηλώσεις της υπήρξαν σύγχρονες με την κατάκτηση της χώρας. Μόλις ενάμιση μήνα μετά την είσοδο (17 Απριλίου 1941) των γερμανικών στρατευμάτων στην Αθήνα, στις 30 προς 31 Μαΐου, δύο νεαροί τότε φοιτητές, ο Μανόλης Γλέζος και ο Απόστολος Σάντας, κατέβασαν τη γερμανική σημαία από την Ακρόπολη και στη θέση της ύψωσαν την ελληνική. Τον Σεπτέμβριο του 1941, με πρωτοβουλία του KKE και με τη σύμπραξη του Αγροτικού Κόμματος Ελλάδας, του Σοσιαλιστικού Κόμματος και της Ενώσεως Λαϊκής Δημοκρατίας (ΕΛΔ), ιδρύθηκε το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (EAM)και το στρατιωτικό του τμήμα, ο Εθνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός (ΕΛΑΣ). Το πρόγραμμα του ΕΑΜ, παρά τον πολιτικό προσανατολισμό της καθοδήγησής του, διατυπώθηκε σε τόνους μετριοπαθείς, με στόχους: α) την εθνική απελευθέρωση και πλήρη ανεξαρτησία της χώρας, β) τον σχηματισμό μετά την απελευθέρωση προσωρινής κυβέρνησης του ΕΑΜ με μοναδικό έργο την προκήρυξη εκλογών για την ανάδειξη συντακτικής εθνοσυνέλευσης με βάση αναλογική και γ) την κατοχύρωση της λαϊκής θέλησης από κάθε ξένη επιβουλή. Σύντομα, το κίνημα του ΕΑΜ πλαισιώθηκε από μεγάλες μάζες λαού. Υπολογίζεται ότι έφτασε τα 1.600.000 μέλη σε ολόκληρη τη χώρα, ενώ o ΕΛΑΣ διέθετε το 1944 περίπου 75.000 μαχητές και λαϊκή πολιτοφυλακή (ΟΠΛΑ) περίπου 6.000 αντρών. Ανάλογη δύναμη διέθετε και η νεολαία του ΕΑΜ, η ΕΠΟΝ, που υπολογίζεται με περισσότερα από 600.000 μέλη. Από τις υπόλοιπες οργανώσεις, σημαντικότερες ήταν o Εθνικός Δημοκρατικός Σύνδεσμος (ΕΔΕΣ)που αριθμούσε περίπου 12.000 ενόπλους, με ηγετική φυσιογνωμία τον Ναπολέοντα Ζέρβα και έδρα την Ήπειρο, και η οργάνωση Εθνική και Κοινωνική Απελευθέρωση (EΚΚA), με ηγέτες τους συνταγματάρχες Μπακιρτζή και Ψαρρό και τον πολιτικό Γ. Καρτάλη, που αριθμούσε ακόμη λιγότερους μαχητές και δρούσε στην περιοχή της Παρνασσίδας. Οι οργανώσεις αυτές, αν και ιδρύθηκαν (φθινόπωρο 1941) από δημοκράτες αξιωματικούς και στα προγράμματά τους συμπεριέλαβαν ριζοσπαστικά κοινωνικά αιτήματα, από το 1943, με την αυξανόμενη πολιτική πόλωση και υπό το φάσμα της στρατιωτικής υπεροχής του ΕΛΑΣ, στράφηκαν τελικά προς συντηρητικότερες πολιτικές θέσεις, οι οποίες κατέληξαν σε καθαρά αντικομουνιστικό χαρακτήρα. Θα πρέπει να διευκρινιστεί ότι πριν ακόμα εμφανιστούν συγκροτημένα αντάρτικα σώματα, από το φθινόπωρο κιόλας του 1941 είχαν αρχίσει την ένοπλη δραστηριότητά τους αντάρτικες μικροομάδες στην ύπαιθρο. Από τους πρώτους οργανωτές του ένοπλου αγώνα υπήρξε ο Άρης Βελουχιώτης (ψευδώνυμο του Θανάση Κλάρα). Ο Άρης Βελουχιώτης από τον Μάιο του 1941 άρχισε να προπαγανδίζει στις λαϊκές συνοικίες της Αθήνας την ανάγκη του ένοπλου αγώνα. Έναν χρόνο αργότερα εμφανίστηκε επικεφαλής αντάρτικης ομάδας στην Ευρυτανία και λίγο μετά εντάχθηκε ως καπετάνιος στον ΕΛΑΣ. Την άνοιξη του 1943, με την ίδρυση του γενικού στρατηγείου του ΕΛΑΣ, έγινε μέλος της τριανδρίας που τον διοικούσε. Από τις μαζικές αντιφασιστικές εκδηλώσεις που οργανώθηκαν στις μεγάλες πόλεις, σπουδαιότερες είναι της 25ης Μαρτίου 1942, της απεργίας των υπαλλήλων της 14ης Απριλίου 1942 και της απεργίας της 5ης Μαρτίου 1943 που στράφηκε κατά της επιστράτευσης Ελλήνων εργατών για τις ανάγκες του Ράιχ. Στην ύπαιθρο, οι αντάρτες πραγματοποίησαν την εκκαθάριση μερικών βλάχικων συμμοριών στρατολογημένων από τους Ιταλούς, έδωσαν μάχες με κλιμάκια του εχθρού και διοργάνωσαν σαμποτάζ, όπως εκείνο της γέφυρας του Γοργοποτάμου (Νοέμβριος 1942), στο οποίο ο ΕΛΑΣ συνεργάστηκε με τον ΕΔΕΣ. Ο Τσόρτσιλ χαρακτήρισε το σαμποτάζ αυτό ως τη μεγαλύτερη πράξη σαμποτάζ στην Ευρώπη. Σύμφωνα με ορισμένες εκτιμήσεις, η δραστηριότητα των ανταρτών είχε ως αποτέλεσμα την εξόντωση περίπου 30.000 επιδρομέων και τον τραυματισμό περισσότερων από 10.000. Εξάλλου, μόνο o ΕΛΑΣ αιχμαλώτισε 6.300 άντρες των κατοχικών στρατευμάτων. Υπολογίζεται επίσης ότι περισσότεροι από 10.000 Έλληνες αγωνιστές σκοτώθηκαν σε διάφορες μάχες με τον εχθρό, ενώ περίπου 190.000 πατριώτες φυλακίστηκαν και βασανίστηκαν, 43.000 εκτελέστηκαν από τους Γερμανοϊταλούς και 25.000 από τους Βουλγάρους. Για την αντιμετώπιση της διαρκώς διογκούμενης Α. του ελληνικού λαού, ο εχθρός ήταν υποχρεωμένος να απασχολεί επτά μεραρχίες. Ωστόσο, τις μεγάλες επιτυχίες της A., το αγωνιστικό της φρόνημα και, κυρίως, τις νεωτεριστικές προοπτικές της έβλαψαν οι πολιτικοί ανταγωνισμοί, για τους οποίους ευθύνεται σημαντικά και η αγγλική εξωτερική πολιτική που απέβλεπε σταθερά στη διατήρηση του προπολεμικού κοινωνικοοικονομικού κατεστημένου της χώρας. H Εθνική Αντίσταση αναγνωρίστηκε επίσημα το 1982. Ημέρα εορτασμού της ορίστηκε η 25η Νοεμβρίου. «Παρτιζάνοι», πίνακας του Έντγκαρ Ίλντερ. Ένα ντοκουμέντο, χαρακτηριστικό των γερμανικών ωμοτήτων στα χρόνια της Κατοχής. Κάτοικοι του χωριού Κοντομαρί της Κρήτης, που συνεργάστηκαν με τους αντάρτες, συγκεντρωμένοι σε ένα χωράφι, λίγο πριν από την εκτέλεσή τους (φωτ. Γερμανού φωτορεπόρτερ). Μια συγκλονιστική φωτογραφία από την καθολική αντίσταση των Ελλήνων στα χρόνια της Κατοχής. Έλληνες πατριώτες που εκτελέστηκαν ομαδικά από τους Γερμανούς κατακτητές για την ενίσχυση που προσέφεραν στις ανταρτικές οργανώσεις.

* * *

η (AM ἀντίστασις)

αντίδραση, εναντίωση σε κάποια ενέργεια ή στις θελήσεις κάποιου

νεοελλ.

1. η αντίδραση την οποία προβάλλει κάποιο σώμα όταν δέχεται ενέργεια άλλου σώματος («αντίσταση της ύλης», «αντίσταση του αέρα»)

2. το να αρνείται κάποιος να υποταγεί ή να υποχωρήσει

3. (ως κύριο όνομα) Αντίσταση

ο αγώνας που διεξάγεται είτε ενεργητικά είτε παθητικά εναντίον τυραννικού καθεστώτος, ξένου κατακτητή κ.λπ.

αρχ.-μσν.

1. η στάση, η ανταρσία

2. αντίθετος ισχυρισμός, αντεπιχείρημα

3. (Μουσ.) ισορροπία, αρμονία.